راضی باش تا خدا هم از تو راضی باشد

به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، در چهارشنبه‌های رضوی که دل‌ها به سوی حریم قدسی امام هشتم(ع) پر می‌کشد، حجت الاسلام والمسلمین دکتر امامی، عضو هیئت علمی دانشگاه رضوی در روزنامه قدس به واکاوی حدیثی گهربار از آن حضرت پرداخت که آرامش روانی و رضایت الهی را در گرو رضایت به روزی کم می‌داند.

متن گفت و گو با این رسانه از قرار زیر است:

این کلام ارزشمند امام رضا(ع) که «هر کس به رزق و روزی کم از خدا راضی باشد، خداوند از عمل کم او راضی باشد» برای ما دارای چه پیامی است؟

اصل اساسی در زندگی معنوی و اخلاقی ما را بیان می‌کند: رابطه مستقیم میان رضایت بنده از روزی الهی و رضایت خداوند از عمل بنده. درواقع، امام رضا(ع) قناعت به روزی کم را موجب رضایت خداوند به عمل کم بنده دانسته‌اند. این پیام برای جامعه امروز ما که اغلب درگیر رقابت‌های مادی و فشارهای روانی ناشی از زیاده‌خواهی است، بسیار حیاتی است. این حدیث به ما می‌آموزد آرامش حقیقی و رضایت الهی، نه در انباشت ثروت، بلکه در نوع نگاه ما به آنچه داریم و توکل ما به خداوند نهفته است. این رویکرد می‌تواند فشارهای روانی را کاهش داده و بهداشت روان جامعه را ارتقا بخشد.

مفهوم رضایت به روزی کم چیست؛ آیا مراد این است انسان دست از کار و کوشش بردارد و به آنچه با تلاش کم بدست می‌آورد بسنده کند؟

خیر، قطعاً مراد این نیست. در آموزه‌های اسلامی، کم‌کاری و عدم تلاش برای تأمین هزینه‌های زندگی و حتی توسعه آن، امری ناپسند و مردود است. برعکس، اسلام همواره به کار و تلاش و فعالیت اقتصادی تشویق می‌کند و آن را بهتر از عبادت برمی‌شمارد. قرآن کریم در مورد تلاش و کوشش، چه در امور اخروی و چه در امور مادی توصیه‌های فراوانی کرده است. اسلام میان تلاش و کوشش در راه زندگی مادی و عمل در راه تهذیب نفس و تکامل معنوی توازن برقرار کرده است.
قرآن پس از آنکه دستور می‌دهد در روز جمعه هنگام اقامه نماز، دست از تجارت بردارید و به سوی یاد خدا بشتابید، بلافاصله می‌گوید: «فاذا قضیت الصلاة فانتشروا فی الأرض وابتغوا من فضل الله» یعنی پس از پایان نماز در زمین پراکنده شوید و به دنبال فضل خدا باشید. این جمله را مفسران به کار و تجارت و خرید و فروش و مانند آن تبیین کرده‌اند. (رک. شیخ طبرسی، التبیان، ۱۰/۱۴ و علامه طباطبایی، المیزان، ۱۷۶/۱۹). در آیه ۲۶ سوره قصص نیز می‌گوید: «به‌وسیله آنچه خداوند به تو داده است سرای آخرت خود را تضمین کن و البته سهم خود را از زندگی دنیا فراموش نکن». بنابراین، کار از اموری است که مورد عنایت شرع بوده و در فرهنگ رضوی نیز وسیله‌ای برای بدست آوردن معیشت و روزی بوده و جوهره انسان و یک ضرورت تلقی شده است.

با توجه به اینکه رضایت به روزی کم به معنای کم‌کاری نیست، پس این مفهوم دقیقاً به چه معناست؟ آیا می‌توان میان آن و عدالت اقتصادی رابطه‌ای برقرار کرد؟

بلی، رضایت به روزی کم در اینجا به معنای توکل و اعتماد به خداوند است. یعنی کسی که برای کسب درآمد کافی کار و تلاش کرده، اما به هدف نهایی خود نرسیده و از روزی کمی بهره‌مند شده، باز هم اعتماد خود را به خدا از دست نداده و همچنان از او راضی است و بر او توکل می‌کند. از سویی دیگر، می‌توان میان رضایت به روزی کم با عدالت اقتصادی رابطه برقرار کرد؛ چه اینکه روزی متفاوت از درآمد است. درآمد چیزی است که انسان بر اثر تلاش بدست می‌آورد، اما روزی درآمدی است که می‌تواند مورد استفاده قرار دهد. بنابراین، انسان می‌تواند از درآمد بالایی برخوردار بوده و در عین حال به روزی کم قانع باشد. یعنی با پرهیز از تجمل و رفتارهای ناروای اقتصادی مانند چشم و هم‌چشمی و مصرف نابجای درآمد خود، مقداری از آن را صرف نیازمندی‌های جامعه و نیازمندان کرده و از این رهگذر باز توکل خود را به خداوند تقویت کند. بدین معنی که چون به خداوند توکل و اعتماد دارد، فعلاً در رفع نیازمندی‌های جامعه مشارکت می‌کند و چنین نمی‌اندیشد که آنچه دارم و مازاد بر نیازمندی‌های جاری خودم است را باید برای آینده ذخیره کنم و از مشارکت در امور خیریه دوری کند.

‏در ادامه حدیث، امام رضا(ع) می‌فرمایند خداوند نیز از عمل کم چنین بنده‌ای راضی می‌شود. منظور از عمل کم چیست و چگونه این رضایت الهی با عدالت خداوند سازگار است؟

نکته جالب دیگر در این حدیث این است متقابلاً خداوند هم به عمل خیر اندک چنین بنده‌ای رضایت می‌دهد و در روز محاسبه بر مبنای کمیت اعمال ارزیابی نمی‌شود. در این مورد نیز نوعی عدالت مشاهده می‌شود؛ چه اینکه در مورد چنین فردی، کیفیت عمل در کنار کمیت آن قرار می‌گیرد. بابت این ویژگی فرد که مقداری از درآمد خود را هزینه کرده و به همان قانع بوده و با دوری از تجمل و اسراف، مقداری را صرف راه خیر کرده، برای او اجر و پاداش در نظر گرفته می‌شود و کفه عمل خیر او را سنگین می‌کند. مبنا و اساس چنین رویکردی این است که مال و ثروت و تلاش برای جمع‌آوری آن، از نظر اسلام قابل قبول و مورد توجه است، اما نه به عنوان یک هدف اصلی و لذا به کار و تلاش توصیه شده اما هدف آن سودجویی و اصالت دادن به سود مادی نیست؛ اسلام ملاک برتری افراد را زندگی مادی آن‌ها قرار نداده و جایگاه افراد را بر آن مبنا تعریف نکرده است. این مضمون از برخی روایات قابل برداشت است؛ مثلاً شخصی به خدمت امام صادق(ع) رسید و عرض کرد به خدا قسم ما طالب دنیا هستیم و دوست داریم به ما ثروت داده شود. امام سؤال فرمود: دوست داری با آن چه کنی؟ آن مرد گفت: «به خود و خانواده‌ام برسم و صله و صدقه بدهم و حج و عمره انجام دهم» آن‌گاه امام فرمود: «اینکه دنیاطلبی نیست بلکه عین طلب آخرت است». (حر عاملی، ۱۴۰۳: ج۱۲، ص۱۹)

صفت رضایت به روزی کم، چه آثار فردی و روانی مثبتی برای ما به دنبال دارد؟

از دیگر آثار فردی چنین صفتی در انسان، کاهش فشارهای روانی است. چرا که بر اثر ممارست و تقویت این صفت مثبت، متقابلاً صفات منفی از قبیل حرص و آز کاهش پیدا می‌کند و در نهایت فشار روانی که برای رسیدن به امکانات مادی بر انسان تحمیل می‌شود، کاهش می‌یابد. آری، رضایت موجب می‌شود انسان از بهداشت روان بالایی برخوردار شود و احساس کند چیزی در زندگی کم ندارد تا به خاطر آن، خود را به رنج و زحمت انداخته و به جمع‌آوری اموال زیادی بپردازد.
چنان‌که پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «هر کس صبح و شام کند، در حالی‌که تندرست و دارای امنیت و آرامش خاطر باشد و قوت روزانه خود را داشته باشد، گویا همه دنیا برای او فراهم است». در یک جمله، تکامل کرامت و شخصیت انسان در خوش‌بینی و رضایت به آنچه خداوند برای او خواسته، نهفته است.

‏چگونه می‌توانیم از آموزه‌های این حدیث رضوی در شرایط سخت زندگی و تنگناهای اقتصادی بهره بگیریم و عبرت‌هایش را در زندگی‌مان پیاده‌سازی کنیم؟

برای پیاده‌سازی این آموزه‌ها در زندگی روزمره و دستیابی به زیست اخلاقی در دنیای امروز، باید چند نکته کلیدی را مد نظر قرار دهیم. ابتدا باید تلاش و کوشش برای کسب روزی حلال را هرگز رها نکنیم و آن را یک وظیفه دینی و انسانی بدانیم، همان‌طور که امام رضا(ع) فرمودند: «از ما نیست آن‌ که دنیای خود را برای دینش و دین خود را برای دنیایش ترک گوید» و «برای دنیایت چنان کار کن که گویا برای همیشه زنده‌ای». پس از تلاش باید توکل و اعتماد کامل به خداوند داشته باشیم و حتی اگر نتیجه تلاشمان کمتر از انتظار بود، باز هم راضی بوده و در پی کسب آرامش باشیم تا به ثروت و بهداشت روانی بهتری دست پیدا کنیم. بدین ترتیب، آموزه‌های این حدیث، چراغ راهی است برای ساختن جامعه‌ای مبتنی بر فضیلت، عدالت و خدامحوری که در آن، هر فرد با رضایت به روزی خود و تلاش برای خیر، به کمال انسانی و صلاح اجتماعی دست می‌یابد.