استاد سطح خارج مدرسه علمیه میرزاجعفر دانشگاه علوم اسلامی رضوی در نشست حوزه پیشرو و سرآمد، با تأکید بر اینکه علوم عقلی زیربنای تحول در عرصه فقه و نظام‌سازی اسلامی است تحقق نقشه راه تمدن‌سازی حوزه را منوط به توجه به این مبانی دانست.
۱۴۰۴-۰۳-۱۱
تحقق پیام راهبردی رهبری با تقویت علوم عقلی و ترسیم نقشه راه تمدن‌سازی رقم می‌خورد
به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی زمانی‌فرد، استاد سطح عالی مدرسه علمیه میرزاجعفر دانشگاه رضوی و عضو شورای عالی حوزه، در سلسله‌نشست‌های «حوزه پیشرو و سرآمد» که به همت قرارگاه علمی صدر بسیج و انجمن علوم اجتماعی دانشگاه رضوی برگزار می شود به موضوع «جایگاه علوم عقلی در سند راهبردی منشور روحانیت» پرداخت.
وی با اشاره به ضرورت گفت‌وگو و هم‌اندیشی پیرامون ابعاد مختلف منشور روحانیت، اظهار داشت: این نشست‌ها به منظور هم‌افزایی علمی و فکری پیرامون پیام راهبردی مقام معظم رهبری برگزار می‌شود؛ پیامی که به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین نظریه‌ها برای آینده حوزه علمیه مطرح شده است.
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان با تأکید بر لزوم بررسی تحلیلی و علمی منشور، خاطرنشان کرد: این منشور باید در فضای خالص علمی با سایر نظریات حوزه‌ای مقایسه و تحلیل شود تا آحاد حوزویان به عمق پیام آن پی ببرند، لذا چنین جلساتی فرصتی فراهم می‌آورد تا تحلیل‌های متقابل صورت گیرد و جایگاه این سند در منظومه فکری حوزه مشخص شود.
علوم عقلی ستون فقرات تحول در فقه و حوزه علمیه است
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با اشاره به کمتر پرداخته‌شدن به جایگاه علوم عقلی در این منشور افزود: برخی معتقدند در این سند بیشتر بر دانش فقه تأکید شده است و واژگان مرتبط با فقه حدود ۱۱ بار آمده، در حالی که صراحت درباره علوم عقلی تنها در یک یا دو مورد دیده می‌شود؛ بر همین اساس برخی گمان می‌کنند تحول آینده حوزه صرفاً از مسیر تحول در فقه رقم می‌خورد و علوم عقلی در رتبه پایین‌تری قرار دارند.
وی ادامه داد: برداشت من از این منشور دقیقاً عکس این است. معتقدم علوم عقلی باید در صدر کرسی‌های حوزه‌های علمیه بنشیند و تحول در فقه نیز بر مبنای علوم عقلی رقم بخورد. این مدعا نیاز به استدلال دارد که آن را از خود منشور استخراج می‌کنم.
وی به پنج سرفصل اصلی مطرح‌شده در منشور روحانیت اشاره کرد و گفت: حوزه به‌عنوان مرکز علمی تخصص‌گرایی، تربیت نیروی مهذب و کارآمد، خط مقدم مقابله با جبهه استکبار، تولید نظامات اجتماعی و طراحی تمدن نوین اسلامی است.
وی توضیح داد: سرفصل نخست می‌تواند به دانش فقه مربوط شود، سرفصل دوم به دانش اخلاق و تهذیب بازمی‌گردد، سرفصل سوم نیز کارکرد اجتماعی سیاسی حوزه را در تقابل با سکولاریسم نشان می‌دهد؛ اما سرفصل‌های چهارم و پنجم صریحاً نشان می‌دهد که بدون تولید نظامات اجتماعی بر پایه علوم عقلی، تحقق این اهداف ممکن نیست.
تولید نظامات اجتماعی نیازمند مبانی فکری است که توسط علوم عقلی تأمین می‌شود
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با تشریح چیستی نظامات اجتماعی در حوزه حکمرانی گفت: هر حکمرانی دینی نیازمند نظام‌هایی چون نظام اقتصادی، حقوقی، فرهنگی، سیاسی و حتی نظام دفاعی است؛ این نظامات باید از صفر تا صد بر اساس مبانی فکری مشخص طراحی شوند.
وی افزود: مبانی، زیرساخت‌های فکری هستند که نگاه ما به انسان، جامعه، هستی و آخرت را مشخص می‌سازند. اگر این مبانی توحیدی و مبتنی بر ولایت و معاد باشند، اصولی چون عدالت، تعاون اقتصادی و قرض‌الحسنه در نظام ما مطرح می‌شود؛ اما اگر مبانی مادی باشد، این اصول جایی در آن نظام نخواهند داشت.
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان تأکید کرد: تفاوت بنیادین حکمرانی اسلامی با حکمرانی غربی، ریشه در مبانی آن‌ها دارد. علوم عقلی هستند که این مبانی را تولید می‌کنند.
وی ابراز داشت: اگر منشور بر تولید نظامات اجتماعی و طراحی تمدن نوین اسلامی تأکید دارد، تحقق آن بدون علوم عقلی ممکن نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با ارائه یک تمثیل برای ساختار نظام‌ها افزود: همان‌طور که در ساختمان‌سازی ابتدا فونداسیون، سپس اسکلت و در نهایت اتاق‌ها ساخته می‌شود، در نظام‌سازی نیز ابتدا مبانی، سپس اصول و در پایان فروع شکل می‌گیرند. علوم عقلی وظیفه طراحی این فونداسیون را بر عهده دارند.
وی افزود: ما حداقل به شش نظام اساسی در حکمرانی اسلامی نیاز داریم که ریشه آن‌ها به مبانی فکری بازمی‌گردد؛ اگر نگاه ما توحیدی، ولایی و اخروی باشد، اصول و فروع نیز متفاوت خواهند شد. لذا جایگاه علوم عقلی در این منشور نه‌تنها فرعی نیست، بلکه نقش محوری و بنیادین در تحقق آن دارد.
وی ابراز امیدواری کرد: این جلسات علمی در دانشگاه و حوزه استمرار یابد تا شاهد رشد مباحثه و نتیجه‌گیری‌های راهبردی در جهت تحقق حوزه‌ای پیشرو و تمدن‌ساز باشیم.
تقویت علوم عقلی، پیش‌نیاز تحول در فقه و تولید نظامات اجتماعی
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد، با تأکید بر ضرورت تحول در ساختار علمی حوزه‌ها، اظهار داشت: علوم عقلی باید در صدر برنامه‌های حوزه‌های علمیه قرار گیرد تا بتوانند مبانی مورد نیاز برای تولید نظام‌های اجتماعی و حکمرانی را فراهم کنند.
وی خاطرنشان کرد: فقه کنونی، به دلیل غفلت از اصول و مبانی، به‌جای فقه نظام‌ساز، بیشتر به فقه فردی توضیح‌المسائل محدود شده است و قدرت رقابت با دیگر سیستم‌ها را ندارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با بیان اینکه ما نیاز به نظام اقتصادی داریم که در آن مفاهیمی مانند بورس، بانک، بیمه و اوراق بهادار بر اساس مبانی توحیدی تعریف شده باشند، تأکید کرد: فقه موجود ما تنها به فروع پرداخته و از اصول فاصله گرفته است، در نتیجه فاقد ظرفیت تولید نظامات اقتصادی جامع و برآمده از توحید و ولایت است.
وی به خطر تفکر سکولار در حوزه‌ها اشاره کرد و گفت: در فقدان علوم عقلی، برخی چهره‌های شناخته‌شده حوزه علمیه حتی انکار می‌کنند که اسلام نظام اجتماعی و اقتصادی دارد؛ آنان اسلام را صرفاً یک دین فردی برای خانه و سجاده می‌دانند و نه برای حکمرانی و ساخت تمدن. این نگاه، اسلام را به سرنوشت کلیسا دچار می‌کند.
ده‌ها آیه و روایت در حمایت از نظام‌سازی اسلامی مغفول مانده‌اند
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با بیان اینکه ده‌ها آیه و صدها روایت بر ولایت، حاکمیت و نظام‌سازی اسلامی تأکید دارند، افزود: متأسفانه این معارف به دلیل ضعف علوم عقلی در حوزه‌ها مورد غفلت قرار گرفته‌اند.
وی تأکید کرد: اگر ظرفیت‌های فکری و ذهن‌های خلاق فقهای ما در خدمت علوم عقلی قرار می‌گرفت، امروز شاهد تولید مبانی عمیق‌تری در حوزه حکمرانی اسلامی بودیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با اشاره به سرفصل چهارم منشور روحانیت درباره تولید نظامات اجتماعی، تصریح کرد: این هدف بدون حضور جدی علوم عقلی امکان‌پذیر نخواهد بود.
وی افزود: طراحی تمدن نوین اسلامی نیز که در سرفصل پنجم این منشور آمده است، نیازمند بازتعریف نگاه به انسان، جهان و معرفت است؛ سه پایه‌ای که علوم عقلی باید آن‌ها را تأمین کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با بیان اینکه تمدن عبارت است از مجموعه نظامات اجتماعی در مقیاس جهانی، تأکید کرد: اگر اسلام داعیه اداره جهان را دارد، باید بتواند نظامات حکمرانی، آموزشی، اقتصادی و فرهنگی را در مقیاس جهانی طراحی کند.
وی با اشاره به آیه «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ...» افزود: برتری دین اسلام بر تمام شیوه‌های زندگی، نیازمند تمدن‌سازی است.
تمدن غربی، حاکم بر نظامات کشور
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان با بیان اينکه تمدن غربی هم‌اکنون در حال حکمرانی جهانی است و بسیاری از نظام‌های حقوقی، آموزشی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای جهان، از جمله کشور ما، تحت تأثیر آن هستند، افزود: سبک زندگی موجود در کشور ما، به شدت متأثر از تمدن غربی است و هنوز موفق به طراحی سبک زندگی اسلامی و تمدن مستقل اسلامی نشده‌ایم.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با تبیین ارکان تمدن‌سازی، گفت: نگاه ما به انسان، جهان و معرفت باید بر اساس مبانی توحیدی شکل بگیرد و این وظیفه علوم عقلی است.
وی تأکید کرد: مباحثی مانند نفس‌شناسی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی باید در چارچوب علوم عقلی بازخوانی و بازتولید شوند تا فقه بتواند بر اساس این مبانی، فروعات و شاخه‌های خود را طراحی کند.
علوم عقلی، موتور محرک تحول در حوزه علمیه
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد علوم عقلی را موتور محرک تحول در حوزه دانست و تصریح کرد: فقه باید با اتکا به این موتور، حرکت خود را به سمت تولید نظامات اجتماعی بر مبنای توحید و ولایت آغاز کند؛ اگر این زیرساخت‌ها فراهم نباشد، تلاش برای تمدن‌سازی به نتیجه نمی‌رسد.
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان با اشاره به تعبیر (بلاغ مبین) از سوی مقام معظم رهبری، بیان داشت: حوزه باید معارف دینی را با زبانی عقلانی و اقناعی بیان کند تا بتواند بر ذهن و دل مخاطب اثر بگذارد.
وی با بیان اینکه اگر حوزه از فضای فکری و نیازهای روز جامعه فاصله بگیرد، پیام دین نه مبین خواهد بود و نه به جان مخاطب می‌رسد، گفت: جامعه امروز عقلانی شده و تعبد در آن بسیار کم‌رنگ شده است. هر مسئله‌ای که مطرح می‌شود، باید به سه پرسش کلیدی پاسخ دهد: چرا، چیست و چگونه؟ و پاسخ به این پرسش‌ها تنها در گرو توانمندی طلاب در حوزه علوم عقلی است.
وی تأکید کرد: طلبه‌ای که بهره‌ای از علوم عقلی نداشته باشد، نمی‌تواند در فضای حقیقی یا مجازی معارف دین را اقناعی و مؤثر بیان کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد به ظرفیت فضاهای آزاداندیشی و شبکه‌های گفت‌وگو در فضای مجازی اشاره کرد و افزود: امروز بلاغ مبین یعنی حضور متکلم، فقیه و اندیشمند اسلامی در این فضاها برای دفاع عقلانی و مؤثر از دین.
این استاد دروس خارج حوزه علمیه خراسان با بیان اینکه اگر پیام فقهی و اعتقادی ما بوی عقلانیت ندهد، به گوش مخاطب نخواهد رسید و بلاغ نیز محقق نمی‌شود، تأکید کرد: برای تحقق بلاغ مبین و تمدن‌سازی اسلامی، چاره‌ای جز تقویت بنیان‌های علوم عقلی در حوزه‌های علمیه وجود ندارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد، در تبیین الزامات تحقق «بلاغ مبین» در فقه اسلامی، بر ضرورت بهره‌گیری فقهای معاصر از دانش‌های عقلی تأکید کرد و استاد شهید مطهری را الگویی موفق در این مسیر دانست.
وی با اشاره به رویکرد عقلانی استاد مطهری در مواجهه با شبهات زمان طاغوت تصریح کرد: مسئله حجاب، موسیقی و سایر موضوعاتی که در فقه ما احکام خاص خود را دارند، در زمان رژیم طاغوت با چالش‌هایی همراه بود.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد افزود: استاد شهید مطهری با برخورداری از بنیه قوی در دانش‌های عقلی، توانست روشنگری موثری در این زمینه‌ها ارائه دهد. کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» که ایشان در آن دوره نوشتند، همچنان منبعی مؤثر برای پاسخ به ابهامات امروز در زمینه حقوق زن در اسلام است.
وی ادامه داد: شهید مطهری فیلسوفی متفکر و فقیهی مسلط به دانش‌های عقلی بود؛ فلسفه، کلام و منطق را عمیقاً می‌شناخت و می‌توانست به شکل کارآمد از احکام اسلامی دفاع کند.
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان به خاطره‌ای از مرحوم استاد مطهری اشاره کرد و گفت: استاد مطهری در مواجهه با مقاله‌ای علیه برخی احکام فقهی بانوان در مجله منحرف «زن روز»، خود پاسخ آن را با همان ادبیات و در همان مجله منتشر کرد.استاد معتقد بود پاسخ به شبهه باید در همان محل نشر آن ارائه شود تا تأثیرگذاری داشته باشد. ایشان می‌گفتند: «ردّ الحجر من حیث جاء»؛ یعنی سنگ را از همان جایی که آمده باید برگرداند.
وی با بیان اینکه مجله زن روز فضای بسیار نامناسبی داشت، افزود: استاد مطهری با وجود علم به انحراف محتوایی آن مجله، اصرار داشت که پاسخ همان‌جا منتشر شود تا مخاطب همان مقاله نیز پاسخ را ببیند، زیرا اگر پاسخ در رسانه‌ای دیگر منتشر می‌شد، اثر خود را از دست می‌داد. این اقدام استاد مطهری یک نمونه کامل از «بلاغ مبین» بود.
«بلاغ مبین» بدون پشتوانه عقلانی ممکن نیست
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد در ادامه تصریح کرد: اگر می‌خواهیم به «بلاغ مبین» برسیم، یعنی رساندن پیام دین به نحوی که برای مخاطب جذاب، منطقی و پذیرفتنی باشد، نمی‌توان بدون بهره از دانش‌های عقلی به این هدف رسید؛ فقیهی که بخواهد مخاطب را قانع کند، باید بر فلسفه، منطق و کلام تسلط داشته باشد.
وی با اشاره به مفهوم «مجاهد فرهنگی» در بیانیه مهم «منشور روحانیت» از سوی مقام معظم رهبری، خاطرنشان کرد: «مجاهد فرهنگی» واژه‌ای کلیدی در این منشور است. اگر بخواهیم در جامعه تحول فرهنگی ایجاد کنیم، باید عقلانیت را تقویت کنیم و تا زمانی که نتوانیم فرهنگ اسلامی خود را بر مبانی منطقی، مستدل و اقناع‌کننده برای نسل جوان عرضه کنیم، امکان تحقق جهاد فرهنگی وجود ندارد.
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان در ادامه گفت: امروز نسل جوان ما اگر با رویکرد عقلانی با آنان سخن گفته شود، بسیار حق‌پذیر هستند، متأسفانه در حوزه نتوانسته‌ایم این اقناع را به‌خوبی انجام دهیم. در همین منشور نیز آمده است که حوزه باید نگاه بدبینانه به نسل جوان را کنار بگذارد و آنان را با نگاه مثبت بنگرد.
وی افزود: اگر حوزه بتواند نیروهایی تربیت کند که در علوم عقلی مسلط باشند، اینان می‌توانند نسل جوان را اقناع کرده و در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تحول‌آفرین باشند.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با یادآوری حضور فعال استاد مطهری در فضای فرهنگی پیش از انقلاب تأکید کرد: در دورانی که دانشگاه‌ها به‌طور کامل از دین فاصله گرفته بودند، استاد مطهری وارد دانشگاه شد و با دانشجویان تعامل فکری داشت. بسیاری از نخبگان و شخصیت‌های برجسته انقلاب، شاگردان ایشان در دانشگاه بودند.
وی افزود: مطهری با نسل جوانی مواجه بود که نگاه منفی به دین داشتند، اما با رویکرد عقلانی و منطقی آنان را جذب کرد. این همان چیزی است که امروز هم به آن نیاز داریم.
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان گفت: استاد مطهری دو انجمن اسلامی را در خارج از حوزه شکل داد؛ یکی انجمن اسلامی پزشکان و دیگری انجمن اسلامی مهندسان، شخصیت‌هایی مانند مهندس بازرگان و دکتر یدالله صحابی از اعضای این جلسات بودند و بسیاری از سخنرانی‌های مطهری در این جلسات بعداً به‌صورت کتاب منتشر شد.
وی ادامه داد: شهید مفتح، شهید باهنر و شهید بهشتی نیز این توانایی را داشتند که نخبگان دانشگاهی را دور خود جمع کنند. این تفاوت آنان با دیگران بود. این افراد بهره کافی از علوم عقلی و عقلانیت اسلامی داشتند، لذا می‌توانستند با ادبیات نخبگان گفت‌وگو کنند.
حجت‌الاسلام والمسلمین زمانی‌فرد با اشاره به مأموریت شهید بهشتی از سوی آیت‌الله‌العظمی بروجردی گفت: شهید بهشتی به‌عنوان مغز متفکر انجمن اسلامی دانشجویان در اروپا، مأموریت یافت مرکز اسلامی هامبورگ را فعال کند. وی توانست نسل تحصیل‌کرده و دانشجویان مقیم اروپا را با اندیشه دینی آشنا کند.
وی در پایان خاطرنشان کرد: این توانمندی جهاد فرهنگی است، نه سخنرانی برای جمعیت‌های عادی. دعوت از نخبگان، تعامل با اندیشه‌ورزان، و اقناع دانشگاهیان، آن‌هم در محیطی غیرحوزوی، نشان‌دهنده عمق عقلانیت و حکمت دینی این بزرگان است.