مدیر گروه علوم اجتماعی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در گفت و گو با خبرگزاری شبستان از مسجد تراز اسلامی سخن گفت.
در گفتگو با شبستان بررسی شد
۱۴۰۳-۱۲-۱۵
تحلیلی بر مسجد تراز ایرانی اسلامی
به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دکتر مهربانی فر، مدیر گروه علوم اجتماعی دانشگاه رضوی در گفت و گو با خبرگزاری شبستان پیرامون مسجد تراز اسلامی و کارکردهای آن سخن گفت که مشروح در ادامه ارائه می شود:
مسجد به عنوان یکی از کانون‌های محوری ارتباطات در سنت ایرانی اسلامی، از ظرفیت‌ها و کارکردهای مختلفی در سازمان‌دهی و گسترش ارتباطات در جامعه برخوردار بوده که در طول تاریخ به اقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی، جلوه‌های متنوعی یافته است؛ در سده معاصر، شاخص‌ترین تجلی ظرفیت ارتباطی مسجد را می‌توان در نسبت با انقلاب اسلامی ایران، موردتوجه قرارداد که از این رهگذر، جایگزین نمودن یک نظم نوین اجتماعی با رویکرد دینی را پی می‌جوید.
برای درک بهتر مساله گپ و گفتی داشتیم با حسین مهربانی فر، استاد دانشگاه، عضو هیات علمی و مدیر گروه علوم اجتماعی دانشگاه علوم اسلامی رضوی که از پژوهشگران حوزه مسجد نیز هستند و در گفتگویی مفصل به ابعاد ارتباطی و کارکردهای واقعی یک مسجد تراز پرداختیم و نقش این نهاد اجتماعی در محله و جامعه؛ و نقش هر یک از ارکان مسجد اعم از امام جماعت و کانون های فرهنگی هنری را در رسیدن به مسجد به جایگاه واقعی خود تحلیل کردیم.
دربار جایگاه مسجد در جوامع اسلامی کجاست؟
نهاد فرهنگی و ارتباطی مسجد از فعال‌ترین نهادهای دینی در اسلام محسوب می‌شده که به عنوان مهم‌ترین کانال ارتباطات اجتماعی، همواره به عنوان منبع حرکت‌های فرهنگی و معنوی عمل نموده و نه‌تنها در بعد تزکیه معنوی بلکه به عنوان منبع دانش و اطلاعات مربوط به جامعه، عموم مردم را تغذیه کرده است.
مسجد، اصلی‌ترین مکان شکل‌دهی افکار عمومی، فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی در تمدن اسلامی بوده و هست. تجربه تاریخی زیست اجتماعی مسلمانان نیز نشان می‌دهد که مسجد در تعامل خود با جامعه، در همه عرصه‌ها و ادوار زمانی، توانسته در ابعاد معنوی و عینی جامعه اسلامی نقش‌آفرینی کرده و سبب تحولات مهمی به‌ویژه تحولات فرهنگی گردد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، ارتباطات و تعامل فرهنگی- ارتباطی با جامعه است. آن‌گونه که مدرنیته و فرهنگ مدرن با نوع نظم ساختاری و فناوری‌های خود، نظام و سازمان‌دهی خاصی را در حوزه ارتباطات، سطوح و ابعاد مختلف آن به دنبال داشته است، در جامعه ایران و زمینه فرهنگ ایرانی اسلامی نیز نهادها و عرصه‌هایی وجود دارد که از ظرفیت‌ها و کارکردهای مختلفی در سازمان‌دهی و صورت‌بندی ارتباطات انسانی برخوردار هستند.
مسجد را می‌توان از کانونی‌ترین این نهادها و عرصه‌ها در سنت فرهنگی ایرانی اسلامی دانست که نه‌تنها متأثر از یک نظام ارتباطی توحیدی (امام و امت) شکل گرفته بلکه از ظرفیت‌های قابل‌توجهی در ساماندهی، رشد و هدایت مطلوب ارتباطات انسانی در سطوح مختلف آن و متعاقباً صورت‌بندی نظم اجتماعی برخوردار است.
به ابعاد ارتباطی مسجد اشاره کردید؛ به اعتقاد شما مسجد چه سهمی در ارتباطات انسانی دارد؟
ضرورت توجه به بازخوانی ظرفیت‌ها و ابعاد ارتباطی مسجد، به ویژه در وضعیت افول عمق ارتباطات انسانی در فضاهای جدید شهری آشکار می‌شود؛ فضاهایی که به دلیل غلبه ساختارهای فرهنگی مدرن بر زندگی روزمره و علل مختلفی همچون ورود فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، ورود فناوری‌های جدید حمل‌ونقل خصوصی، فاصله زیاد محل سکونت و کار، ناپایداری و گذرا بودن ارتباطات مردم با یکدیگر، مهاجرت، ناپایداری اقامت در یک محله و...، سطح و کیفیت ارتباطات اجتماعی به شدت کاهش یافته و این کاهش ارتباطات به ویژه در روابط خویشاوندی، همسایگی و محلی، بسیار چشمگیر و مشخص شده است.
مساجد از مهم‌ترین ساختارهایی هستند که می‌توانند به عنوان منسجم‌ترین شبکه اجتماعی مستقل از دولت، ایفای نقش کنند و حتی با الگو و سازوکار ارتباطی خود در شکل‌گیری، تداوم و پویایی نظام سیاسی، فرهنگ جامعه و همچنین بر آسیب های اجتماعی اثرگذار باشند.
این فقدان ارتباط علاوه بر تأثیرات مخرب فردی، مشکلات اجتماعی نظیر کاهش حس سرزندگی، افزایش جرم‌خیزی، کاهش اعتماد اجتماعی، کاهش سطح مشارکت اجتماعی و در مجموع، کاهش سرمایه اجتماعی را موجب شده است. در چنین شرایطی، مساجد از مهم‌ترین ساختارهایی هستند که می‌توانند به عنوان منسجم‌ترین شبکه اجتماعی مستقل از دولت، ایفای نقش کنند و حتی با الگو و سازوکار ارتباطی خود در شکل‌گیری، تداوم و پویایی نظام سیاسی، اثرگذار باشند؛ چنان‌که به اذعان بسیاری از تحلیل‌گران، سرمایه اجتماعی به وجود آمده در شبکه اجتماعی مساجد ایران، توانست در انقلاب اسلامی نقش مهمی را ایفا کند و مساجد به مثابه یک حوزه عمومی سنتی و مشترک بین روحانیت، روشنفکران مذهبی و عموم مردم، به منظور بحث، گفتگوهای سیاسی و متعاقباً صورت‌بندی گفتمان انقلابی در برابر گفتمان سکولار درآمدند که خود، زمینه‌ساز پیروز انقلاب اسلامی شدند.
این درهم‌آمیختگی توحید فردی و اجتماعی که اشاره کردید به چه معناست؟
این مضمون ناظر به بعد یا سطح ارتباط انسان با خدا در مسجد است که به کانونی‌ترین و متعالی‌ترین سطح ارتباطات انسانی در مسجد اشاره دارد؛ ارتباطی که اتصال انسان به منبع لایزال فیض و قدرت را رقم زده و عامل تصفیه روح، خلوص و بندگی است؛ اما نکته حائز توجه، این است که در مسجد مسلمانان، این ارتباط صرفاً به جنبه‌های فردی محدود نمی‌شود؛ مسجد، محل اجتماع مردم بر محور ذکر، دعا و توجه به خدای متعال است و غالباً انجام عبادات به صورت جمعی در آن موضوعیت دارد اما نه ارتباطاتی که صرفاً به ذکر، دعا و نماز محدود شود، بلکه ارتباطی که پشتوانه اصول مقدس اجتماعی و اخلاقی است و این عبادات جمعی است، در عین این‌که انسان‌ساز است و شور عبودیت و بندگی را تقویت می‌کند، نشاط‌آفرین، انگیزه‌بخش، الگوساز، تعهد بخش و حرکت آفرین بوده و سامان زندگی اجتماعی را رقم می‌زند.
به بیان بهتر، توحید یک توحید فردی صرف نیست بلکه کاملاً امتداد اجتماعی می‌یابد؛ از وحدت در عبادت و بندگی تا وحدت کلمه در امور اجتماعی و تدبیر دنیوی. از این رو است که مسجد، به عنوان پایگاه همه کارهای نیک؛ از خودسازی و انسان‌سازی تا بصیرت افزایی و مقابله با دشمنان و زمینه‌ساز برای ایجاد تمدن اسلامی در نظر گرفته شده است.
همچنین در تعالیم دینی (آموزه‌های قرآن و حدیث)، تأکید بسیار زیادی بر اندیشه ورزی و تفکر شده است؛ تفکری که شناخت و بصیرت انسان را نسبت به خلقت و جایگاه خود در عالم هستی و در نسبت با خدای یگانه، سایر کائنات و به ویژه انسان‌های دیگر و امور اجتماعی، عمق بخشیده و روشن‌بینی و روشنگری را در وی بارور می‌کند. مسئله‌ای که در بیانات آیت‌الله خامنه‌ای نیز مورد تأکید قرارگرفته است. این مضمون به زمینه و ظرفیت مسجد در ارتباط با خود اشاره دارد.
جایگاه امام جماعت و روحانیت مسجدی برای بهبود و رسیدن به یک مسجد تراز چیست؟
با توجه به نقش محوری امام جماعت در مسجد -که شئون متعددی را از اقامه نماز تا راهبری مسجد، امور تبلیغی و ترویجی، ارتباطات مردمی و... را در برمی‌گیرد- طبق آرای متفکران منتخب، امام جماعت و روحانیت مسجدی، باید ضمن آن‌که از سطح معرفتی، علمی، معنوی و اخلاقی بالایی برخوردار باشد، دلسوز، مردم‌دار، دارای روحیه مردمی و مسئولیت‌پذیر بوده و در پیشبرد نقش خود، اقامه احکام دینی و خدمت به مردم، استقامت و پایداری داشته باشد. چراکه اساساً روحانی پرهیزگار، خردمند، کارشناس و دلسوز، می‌تواند طبیب روح و مایه حیات مسجد باشد.
روحانی مسجد می‌تواند طبیب روح و مایه حیات مسجد باشد لذا باید همواره نسبت به عملکرد، رفتار و گفتار خود، هشیار باشد تا در فضایی که دشمنان نظام اسلامی با تصویرسازی منفی سعی در تخریب و ایجاد بی‌اعتمادی نسبت به ایشان دارند، بتوانند تصویر و وجهه جذاب و اثربخشی میان مردم و به ویژه جوانان، داشته باشند و با صمیمیت و معنویت خود، الگو بخش و جذب‌کننده جوانان باشند
مساجد از دیرباز تاکنون، مرکز ارتباطات عمومی در جامعه مسلمانان و کانون جلسات وعظ و خطابه بوده و منبر به عنوان یک رسانه، از جایگاه مهمی در آگاهی‌بخشی، روشنگری، ابلاغ احکام دینی، موعظه و پرورش اخلاق، تفسیر و حدیث، ارائه آموزه‌های تربیتی، معارف اجتماعی و سیاسی، برخوردار بوده است. سنت بلاغت و خطابه، سنت ریشه‌داری در فرهنگ اسلامی ایرانی بوده که ظرف تحقق آن به طور غالب در مساجد بوده و است.
ارتباطات میان فردی در مسجد، انواع و ابعاد مختلفی پیدا می‌کند که امام جماعت و روحانی مسجد در محور آن قرار دارد. از این رو است که حضور همیشگی، ارتباط صمیمانه و پیوسته وی با مردم در زمینه‌های مختلف، ضرورت و موضوعیت پیدا می‌کند؛ ارتباطاتی که یک‌سویه و یک‌طرفه نبوده و ماهیتی تراکنشی دارد، از محبت، همدلی، غمگساری و حل‌وفصل خصومت‌ها و اختلافات تا ارائه راه‌حل برای مشکلات فکری، عقیدتی و...، می‌تواند جلوه‌های مختلف ارتباط عمیق روحانیت مسجدی با مردم باشد.
روحانی مسجد باید همواره نسبت به عملکرد، رفتار و گفتار خود، هشیار باشد تا در فضایی که دشمنان نظام اسلامی با تصویرسازی منفی سعی در تخریب و ایجاد بی‌اعتمادی نسبت به ایشان دارند، بتوانند تصویر و وجهه جذاب و اثربخشی میان مردم و به ویژه جوانان، داشته باشند و با صمیمیت و معنویت خود، الگو بخش و جذب‌کننده جوانان باشند.
جایگاه ارکان مسجد به خصوص کانون های فرهنگی مساجد برای نقش آفرینی در بهبود این تعاملات اجتماعی چیست؟
ارتباطات ارکان داخلی مسجد و همچنین ارتباط مساجد با یکدیگر به عنوان پایگاه‌های قرآنی در قالبهای مختلف مثل مسابقه، ارتباط با مراکز آموزشی محل، تقویت ارتباط با اقشار اجتماعی مختلف و موفق در عرصه‌های علمی، هنری و ورزشی، جذب گروه‌های سنی مختلف به ویژه کودکان، نوجوانان، جوانان، جوانان نو مزدوج و ... و توجه ویژه به نیازهای جوانان در برقراری این ارتباطات و نیز فعال و مؤثر نمودن کانون‌های فرهنگی هنری مساجد در نسبت با رفع این نیازها، از اهم مواردی است که شایسته است در ارتباطات مردمی مسجد، مورد اهتمام باشد. مسئله‌ای که متوجه رفتار و رویه ارتباطی کارگزاران مسجد شامل متولیان، بسیج، کانون فرهنگی، هیئت‌امنا و امام جماعت مسجد است؛ که البته در این زمینه هم امام جماعت از نقشی محوری برخوردار است.
کانون‌های فرهنگی هنری مساجد در نسبت با رفع نیازهای جامعه و محله، چه در حوزه های آموزشی و فرهنگی و چه در عرصه بصیرت افزایی و تربیت نسل انقلابی و به خصوص در حوزه تولید محتوا و جهاد تبیین جایگاه مهمی در رسیدن مسجد به جایگاه واقعی خود دارند.
در این بین نقش کانون های فرهنگی نیز با جهت ارتباط با قشر کودک و نوجوان در شرایط فعلی بسیار حایز اهمیت است. چرا که با ابزارهای هنری و فرهنگی چه در عرصه جهاد تبیین؛ چه در عرصه تربیت نسل انقلابی و هم تولید محتوای هدفمند در عرصه جنگ نرم بسیار حایز اهمیت است.
همچنین یکی از ظرفیت های مسجد برپایی حلقه‌های فکری معرفتی است که با امکان بحث، نقد، نظر، مشورت و اندیشه ورزی در فضایی آزاد و برابر تشکیل می‌شود. پرسش و پاسخ، اندیشه‌ورزی و به اشتراک‌گذاری دانش و تجربه حول مسائل اعتقادی، تربیتی، اجتماعی و نیز مشورت درباره امور مسلمانان به نوبه خود، امکان رشد و تعالی اندیشه‌ها و تربیت صحیح را فراهم می‌کند.
از این رو است که این حلقه‌ها از ظرفیت تعلیم و تعلم نیز برخوردارند. وجه تمایز این حوزه عمومی نسبت به آنچه هابرماس در بحث خود از حوزه عمومی دارد، در ارتباطات فکری جهت‌مند و توحیدمداری بوده که ظرف تحقق آن، مسجد و اجتماع توحیدی شکل گرفته در آن است.
نقش و کارکردهای سیاسی مسجد را در چه سطح لازم و اثرگذار می بینید؟
امام خمینی(ره) با نظر به سیره پیامبر اکرم (ص) در صدر اسلام، مسجد را مرکز اجتماع و فعالیت‌های سیاسی می‌داند که چاره‌اندیشی برای مشکلات اجتماعی و سیاسی در آنجا، صورت می‌گرفته و مرکز تبلیغ احکام سیاسی اسلامی و حل‌وفصل مسائل سیاسی بوده است. در انقلاب اسلامی هم تلاش برای احیا، تداوم و تقویت همین کارکردها بوده است.
مسجد در انقلاب اسلامی، محمل و بستری برای ارتباطات سیاسی تعریف شده و یکی از عرصه‌های جدی معاشرت و گفتگوی مسئولان با مردم، تعریف شده است. درواقع، پیوند مسجد با مسائل سیاسی و اجتماعی، زمینه‌ساز اقتدار اسلام است و به همین دلیل، دشمنان نظام اسلامی سعی در حذف روحانیت مسجدی یا منزوی نمودن ایشان و جدایی مساجد از امور اجتماعی دارند. به بیان دیگر، سکولاریسم و جدایی مسجد از مسائل سیاسی و اجتماعی، تهدیدی جدی برای آن قلمداد شده است.
مسجد، پایگاه بسیج و محل پمپاژ فکرها و پراکندن وظایف و مسئولیت‌های مختلف و کشاندن مردم به فعالیت‌های مختلف اجتماعی است. از همین رواست که امام خمینی (ره) بر پاسداری از مساجد، حفظ و پر کردن آن‌ها از سوی اقشار مختلف مردم، تأکید می‌نماید و حفظ سنگر مساجد و مراسم سوگواری سیدالشهدا و روضه‌خوانی و رونق آن‌ها را رمز بقای مذهب شیعه و ممالک اسلامی و خنثی‌کننده تهدیدهای دشمنان می‌داند.
مسجد، هسته و سنگر مقاومت و بسیج مردمی در اندیشه رهبران نظام اسلامی، مسجد به عنوان هسته انواع مقاومت؛ مقاومت فرهنگی، سیاسی، امنیتی، مقاومت نظامی و سنگری برای پیشبرد انقلاب اسلامی و مقابله با دشمنان اسلام و نظام اسلامی، تعریف شده است؛ سنگری که منشأ حرکت‌ها و نهضت‌های اسلامی بوده و کانون شکل‌گیری و تداوم انقلاب اسلامی است.
در همین ارتباط، آیت‌الله خامنه‌ای همان‌طور که بر اقبال مردم به مساجد به عنوان یکی از علل مهم پیروزی انقلاب اسلامی تأکید می‌کند، قطع شدن ارتباط ملت با مساجد را زمینه‌ساز شکست و از بین رفتن استقلال ایشان می‌داند. این مضمون در پیوند جدی با مضمون خطابه و روشنگری به عنوان روش و ابزار تحقق بسیج اجتماعی قرار دارد؛ چه این‌که اساساً خطابه‌های روشنگرانه، فراتر از آگاهی بخشی، زمینه بسیج اجتماعی، فرهنگی و کنشگری اجتماعی هدفمند در حل مسائل اجتماعی و حتی جهاد در راه خدا و مقابله با دشمنان را فراهم می‌کرده و خود، حاکی از ظرفیت بالای بسیجی گری مردمی روحانیون در چارچوب مساجد دارد.
جایگاه مسجد تراز در عرصه اجتماعی مانند مقابله با اسیب های اجتماعی یا برپایی دادگاه های صلح و امثالهم کجاست؟
امتداد اجتماعی ارتباطات و اجتماع توحیدی در مسجد، بر محور ذکر و یاد خدا در کارآمدی و سامان نهادها و سازمان مختلف جامعه مسلمانان متبلور می‌شود. مسجد نه‌تنها در تاریخ اسلام، محلی برای اداره امور جامعه اسلامی بوده و حتی در انقلاب اسلامی هم غالب مسئولان از خاستگاهی مسجدی برخوردار بوده‌اند، بلکه پشتوانه معنوی و تعهد آفرین آن، ضامن کارآمدی نظام‌ها و خرده نظام‌های مختلف جامعه و حفظ نظم اجتماعی است.
از این رو است که مرتضی مطهری، آن را پشتوانه بزرگ آموزش‌وپرورش و تربیت، پشتوانه دادگستری، قانون عادلانه، عدالت اجتماعی، امنیت، صلح، همزیستی و اخلاق دانسته است و نسبت به بی‌پشتوانه بودن آزادی، امنیت و عدالت در دنیای امروز و عدم کارآمدی نهادهای بین‌المللی در تأمین آن‌ها تأکید می‌کند.
مسجد حتی می‌تواند سامان اقتصادی را از سطح محلات تا سطح گسترده‌تر بازارهای مسلمانان رقم بزند. ارتباطات متقابل مسجد و بازار از گذشته‌های دور که نقش جدی در انقلاب اسلامی نیز داشته و همچنین، تعاون در رفع نیازمندی‌ها و حل مسائل اقتصادی، خدمات خیریه به نیازمندان از طریق صندوق‌های خیریه مساجد، نمونه‌های بارز این مهم هستند.
مسجد حتی می‌تواند سامان اقتصادی را از سطح محلات تا سطح گسترده‌تر بازارهای مسلمانان رقم بزند. ارتباطات متقابل مسجد و بازار از گذشته‌های دور که نقش جدی در انقلاب اسلامی نیز داشته و همچنین، تعاون در رفع نیازمندی‌ها و حل مسائل اقتصادی، خدمات خیریه به نیازمندان از طریق صندوق‌های خیریه مساجد، نمونه‌های بارز این مهم هستند.
مسجد، علاوه بر این‌که نوعی سازمان‌مندی و تشکل‌مندی را در قالب ارتباطات گروهی ایجاد می‌کند و بستر اتصال و ارتباط مردم با مسئولان و نظارت و انتقاد مردمی را فراهم می‌کند، خود پشتوانه ارتباطات سازمانی کارآمد است.
مسجد در معماری شهری چه جایگاهی دارد و ماهیت رسانه‌ای ساختمان مسجد به عنوان نماد و قطب جامعه اسلامی را چگونه می دانید؟
مسجد، نماد شهر و جامعه اسلامی بوده و وجود آن به مثابه رسانه‌ای است که پیام حضور و ارتباطات مسلمانان، عبادت و عبودیت را منتقل می‌کند. نشانه‌های توجه به نماز و اقامه آن در شهرهای اسلامی باید آشکار باشد و این، جز با آبادانی مساجد محقق نمی‌شود.
به همین دلیل بر ضرورت برخورداری همه طرح‌های کلان عمرانی از پیوست مسجد، مسجد سازی و مسجد پردازی به عنوان قطب و محور از مدرسه و دانشگاه تا مراکز جمعیتی مختلف مانند بازار، بیمارستان، گردشگاه‌ها و... و حتی حفظ حرمت مسجد و رعایت شعائر اسلامی در آن، تأکید شده است. از طرف دیگر، حافظه تاریخی شهر اسلامی در پیوند با مساجدی است که از گذشته‌های دور، محل حضور عالمان، بزرگان و کانون ارتباطات دینی مردم با کارکردهای اجتماعی مختلف بوده است.
از این رو، حفظ و تبیین تاریخ و سرگذشت درس‌آموز و الگو بخش مساجد در قالبهای مختلف، می‌تواند به حفظ، بازیابی و تداوم آثار و برکات این میراث غنی فرهنگی در جامعه مسلمانان کمک کند.