همذات پنداری رمضان با محرومان در سایۀ قرض الحسنه

به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، حجت الاسلام والمسلمین دکتر جهانگیری، رئیس دانشگاه رضوی در گفت و گو با روزنامه قدس به مناسب روز احسان و نیکوکاری از احسان و ایثار و عدالت سخن گفت که در ادامه ارائه می شود:

پیوند ناگسستنی ماه ضیافت الهی با فرهنگ نوع دوستی

سومین روز از ماه رمضان، همزمان با چهاردهم اسفند و سالروز تأسیس کمیته امداد امام خمینی(ره)،به نام روز احسان و نیکوکاری مزین شده است.روزی که اسلام در آن،احسان را فراتر از عدالت میداند؛نه تنها بازگرداندن حقوق دیگران،که بخشش از جان و مال به نیازمندان.

قرآن کریم در آیه ۷ سوره اسراء، نیکی به دیگران را نیکی به خویشتن میخواند و در انعام، وعده پاداشی ده‌برابری میدهد. اما رمضان چگونه این روحیه را تقویت میکند؟

برای واکاوی بیشتر احسان و ارتباط آن با ماه مبارک رمضان، با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محسن جهانگیری، رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی گفت‌وگویی داشتیم. با ما همراه باشید تا از رازهای پیوند رمضان، احسان و قرض الحسنه بیشتر بدانید.

احسان؛ پل طلایی از عدالت به ایثار

دکتر جهانگیری در توضیح احسان بیان می‌کند: احسان در بُعد اجتماعی فراتر از رعایت عدالت است؛ به این معنا که انسان نه تنها حقوق دیگران را ادا کند، بلکه بخشی از مال خود را نیز به عنوان هدیه به آنان ببخشد. در حالی که عدالت حکم می‌کند هر کس به حق خویش برسد، آنچه متعلق به خودش است را بگیرد و آنچه از دیگران است را بازگرداند. احسان گامی فراتر نهاده و ایثارگری را در پی دارد. قرآن کریم در تشویق به احسان، به ویژه در روابط فردی، تأکید فراوانی دارد. چنانچه در آیه ۷ سوره اسراء آمده است: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا»؛ اگر نیکی کنید، به خود نیکی کرده‌اید و اگر بدی کنید، بازتاب آن به خودتان بازمی‌گردد. این آیه نشان می‌دهد احسان به دیگران در حقیقت احسان به خویشتن است، چرا که پاداش آن در جهان آخرت و حتی تأثیرات اخلاقی آن در زندگی دنیوی، به خود فرد بازمی‌گردد.

ایشان به آیه دیگری از قرآن کریم اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در آیه ۱۶۰ سوره انعام می‌خوانیم: «مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا»، هر کس کار نیکی انجام دهد، پاداشش ده‌برابر است. این وعده الهی انگیزه‌ای نیرومند برای گرایش به احسان است. اسلام با ذکر چنین آیاتی، انسان را به فراتر از عدالت واجب فرا می‌خواند و او را به بخشش، گذشت و نوعدوستی تشویق می‌کند. قرض الحسنه و احسان یکی از برنامه‌های فردی و اجتماعی است که انسان‌ها یا مسئولان جامعه میتوانند از اموال خود و نه از حق دیگران به نیازمندان کمک کنند.

قرض الحسنه و کرامت انسانی در پرتو روایات امام صادق(ع)

رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی در خصوص فلسفۀ قرض الحسنه در آموزه‌های اسلامی نیز بیان می‌کند: در روایات وارد شده، تفاوت معناداری بین ثواب انفاق و صدقه و قرض الحسنه بیان شده است. امام صادق(ع) در حدیثی می‌فرمایند: «بر درِ بهشت نوشته شده است: پاداش صدقه ده برابر و پاداش قرض الحسنه هجده برابر است.» علت این تفاوت، در ماهیت این دو عمل نهفته است. ابتدا اینکه انفاق، صدقه و... ممکن است به فردی داده شود که حتی نیازمند نیست یا تلاشی برای بازگرداندن آن نمیکند؛ این گاه به رکود اقتصادی در جامعه می‌انجامد اما قرض الحسنه تنها به نیازمند واقعی داده میشود که برای باز پس دادن آن در مهلت مشخص، تلاش میکند. این امر هم کرامت انسانی وام گیرنده را حفظ میکند، هم او را به فعالیت اقتصادی ترغیب مینماید. نکته کلیدی اینجاست که اگر وام دهنده بیشتر از مبلغ قرض مطالبه کند، این همان ربا است که باعث عقب ماندگی همیشگی وام گیرنده میشود. در مقابل، اسلام با وعده پاداشی چندبرابری، تا ۱۸ برابر برای قرض‌الحسنه، افراد را به این عمل نیک تشویق می‌کند؛ هم برای تقویت ایمان به خداوند، هم برای افزایش برکت در مال و هم برای پاداش اخروی.

دکتر جهانگیری تأکید می‌کند: قرض الحسنه دو کارکرد اجتماعی مهم دارد. ابتدا جامعه را به حرکت اقتصادی وا می‌دارد و اقشار ضعیف را بدون خدشه دار کردن کرامت‌شان، به چرخه تولید و فعالیت اقتصادی بازمی‌گرداند. در حالی که صدقه ممکن است گیرنده را در موقعیت پذیرندۀ منفعل قرار دهد، قرض الحسنه او را به فعالِ مسئول با حفظ کرامت تبدیل می‌کند که برای بازگرداندن وام، برنامه ریزی و تلاش می‌نماید.

روزه رمضان؛ همدلی با گرسنگان

اما رابطۀ روزۀ ماه رمضان با تقویت روحیۀ احسان و نیکوکاری چگونه است؟ این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش می‌گوید: روزه دار با گرسنگی و تشنگیِ آگاهانه، خود را همسان نیازمندان جامعه قرار می‌دهد. او که در زندگی عادی از رفاه نسبی برخوردار است، با محدودکردن مصرف غذا و نوشیدنی به یک یا دو وعده در روز، طعم محرومیت مستمر را می‌چشد. این تجربه، آگاهی عمیقی از رنج گرسنگان به او می‌بخشد؛ همان دردی که پیش از این، به دلیل برخورداری مادی، به طور ملموس درک نمی‌کرد. روزه مانند آزمونی است که فرد مرفه را به جایگاه محرومان می‌کشاند تا با همذات‌ پنداری، انگیزه‌اش برای کمک به نیازمندان فزونی یابد. هنگام مواجهه با گرسنگی واقعی دیگران، این همدلی ناشی از روزه، او را به حرکت وا می‌دارد تا در حد توان، گامی برای رفع محرومیت بردارد. در روایات نیز بر این جنبۀ روزه تأکید شده است. یکی از اهداف و فواید روزه، همسان‌سازی انسان با محرومان و گرسنگان جامعه است. این همترازی تجربی، نه تنها حس نوعدوستی را تقویت می‌کند، بلکه به عنوان محرکی برای عمل نیکوکارانه عمل می‌نماید.

قرض الحسنه و پرهیز از ربا در مدرسه تقوای رمضان

ایشان در پاسخ به این پرسش که چرا در اسلام بر قرض الحسنه بدون بهره تأکید شده است؟ توضیح می‌دهد: همانگونه که پیشتر اشاره شد، قرض الحسنه با شرط دریافت بهره، ربا مانع رشد وام گیرنده می‌شود؛ چراکه او مجبور است همواره برای بازپرداخت مبلغ اضافی تلاش کند، بی‌آنکه در مقابل آن ارزش افزوده‌ای ایجاد شده باشد. این کار نه تنها از نظر شرعی حرام است، بلکه به تنبلی وام‌دهنده نیز دامن می‌زند. در مقابل، قرض الحسنه بدون بهره، هم پویایی اقتصادی جامعه را افزایش می‌دهد، هم به نیازمند کمک می‌کند تا با تلاش خود، وضعیتش را بهبود بخشد.

دکتر جهانگیری در پایان با اشاره به نقش حکومت اسلامی در ترویج فرهنگ قرض الحسنه، تأکید می‌کند: حکومت می‌تواند از دو طریق اصلی این فرهنگ را تقویت کند. ابتدا با تبلیغ آموزه‌های دینی مانند نشر آیات و روایات تأکیدکننده بر فضیلت قرض الحسنه مانند آیۀ ۲۸۲ سورۀ بقره، از طریق رسانه‌ها و نهادهای آموزشی. دیگر با تضمین بازپرداخت وام و ایجاد سازوکارهای قانونی برای اطمینانِ وام‌دهندگان از بازگشت اصل سرمایه، تا مبادا نگرانی از عدم بازپرداخت، مانع گسترش این سنت نیکو شود. در ایام ماه مبارک رمضان به خاطر داشته باشیم که ماه رمضان، ماه خیرات و تقرب به خداست اما شرط قبولی این اعمال، پرهیز از گناهان است. روزه‌دار اگر نماز شب می‌خواند، زیارت می‌رود یا قرض‌الحسنه می‌دهد، باید همزمان از معصیت‌هایی مانند غیبت، دروغ و نگاه‌های حرام بپرهیزد. اعمال نیک در کنار ترک گناهان، پاداشی مضاعف می‌یابند اما تداوم گناهان حتی با انجام عبادات، ارزش آنها را کمرنگ می‌کند.