در دشت علم، تویی البحر العجاج

به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا حق پناه، عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان و عضو هیئت علمی دانشگاه رضوی در گفت و گو با روزنامه قدس به تبیین لقب «البحر العجّاج» پرداخت.

متن این گفت و گو با مقدمه آن در ادامه تقدیم می شود:

یکی از القاب باعظمت هشتمین امام شیعیان(ع) «البحر العجّاج» است. این لقب، به معنای دریای مواج، نشان‌دهنده عمق و وسعت علم و دانش امام رضا(ع) و نماد قدرت و عظمت شخصیت ایشان در جامعه اسلامی است.

یکی از القاب والای هشتمین امام شیعیان(ع) «البحر العجّاج» است که به معنای دریای مواج، نماد عمق و وسعت علم و معرفت امام رضا(ع) است. این لقب نه تنها به قدرت و عظمت شخصیت ایشان اشاره دارد بلکه بیانگر معنویتی است که در جامعه اسلامی از آن حضرت ساطع می‌شود. در حالی که تمام اهل‌بیت(ع) به ویژگی‌های علمی و روشنگری شناخته می‌شوند، امام رضا(ع) به‌ویژه به عنوان «البحر العجّاج» معرفی شده‌اند.

این لقب در متون معتبر تاریخی و روایی، ازجمله کتاب «تاریخ یعقوبی» و «مناقب آل‌ابیطالب» ابن‌مشهدی به زیبایی آمده است. در زیارت جوادیه که از زبان امام جواد(ع) در توصیف پدر بزرگوارش است، به عمق معنوی و عظمت ایشان اشاره می‌شود: «سلام بر چراغ روشن هدایت و دریای خروشان که تربت او محل نزول ملائکه شده است». این تعبیر، نشان‌دهنده علم و معنویت بی‌پایان امام رضا(ع) و مقام والای ایشان در عالم هستی است.

توفیق پیدا کردیم  در محضر استاد ارجمند حوزه و دانشگاه حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رضا حق‌پناه، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، از شرح لقب زیبای «البحر العجّاج» بهره‌مند شویم  به امید آنکه گامی در راستای افزایش معرفت خود نسبت به آن امام همام برداریم.

از القاب امام رضا(ع) که در برخی منابع به آن اشاره شده، لقب «البحر العجّاج» است. معنای این لقب چیست و آیا در کتب روایی ما به این لقب اشاره شده است؟

یکی از القاب باعظمت هشتمین امام شیعیان(ع) «البحر العجّاج» است. این لقب، به معنای دریای مواج، نشان‌دهنده عمق و وسعت علم و دانش امام رضا(ع) و نماد قدرت و عظمت شخصیت ایشان در جامعه اسلامی است. در سیره تمام اهل‌بیت(ع)، ویژگی‌های علمی، رسیدگی به مردم و روشنگری موج می‌زند، اما امام رضا(ع) به‌ویژه به عنوان «البحر العجّاج» معرفی شده‌اند؛ دریایی که علم و معرفت از وجود ایشان سرازیر می‌شود.

این لقب در متون تاریخی و روایی متعدد ذکر شده است، از جمله در کتاب «تاریخ یعقوبی» و «مناقب آل ابی‌طالب» نوشته ابن‌مشهدی که به ویژگی‌های علمی و معنوی امام رضا(ع) پرداخته است. زیارت جوادیه، به‌ویژه با مضامین بلند معرفتی، نمایانگر عظمت و ولایت آن امام همام است. در بخشی از این زیارت آمده است: «اَلسَّلامُ علی السِّراج الوَهّاج و البَحْر العَجّاج الّذی صارَت تُربَتُه مَهْبَط الأَمْلاک والمِعْراج»، سلام بر چراغ روشن هدایت و دریای خروشان که تربت او محل نزول و صعود ملائکه شده است. تعبیری که به روشنی عمق علم و معنویت امام رضا(ع) را به تصویر می‌کشد.

به نظر شما دلایل انتساب این لقب به آن حضرت(ع) چیست؟

انتساب امام رضا(ع) به لقب «البحر العجّاج» به دلایل روشنی برمی‌گردد. دریای لطف و مرحمت اهل‌بیت(ع) همواره جاری و بی‌پایان است و بدون هیچ چشمداشتی گوهرهای علم و معرفت را به تمامی مشتاقان ارزانی می‌دارد. اگر کسی از این دریا بی‌نصیب مانده، تقصیر خود او است، همچنان که گفته‌اند «به عالم گر تهیدستی به درگاه رضا رو کن، کز این در هیچ‌کس با دست خالی برنمی‌گردد». علم امام رضا(ع) چنان وسیع و عمیق است که پدر بزرگوار ایشان، موسی بن جعفر(ع) ایشان را با عنوان «عالم آل‌محمد(ع)» مفتخر کرده‌اند. در روایتی از امام کاظم(ع) آمده ایشان فرزندش علی بن موسی‌الرضا(ع) را به‌عنوان عالم آل‌محمد(ع) معرفی کرده و او را به خاطر علم و حکمتش ستوده‌ است. امام کاظم(ع) همچنین به فرزندانش توصیه کرده‌ مسائل دینی خود را از برادرشان، علی بن موسی‌الرضا(ع) بپرسند و آنچه ایشان می‌فرمایند، حفظ کنند. این تعابیر نشان‌دهنده عمق علمی و روحانی امام رضا(ع) است که همچون دریایی خروشان، همگان را به سوی خود می‌کشاند و نجات‌بخش دل‌های تشنه به علم و معرفت است.

لطفاً چند نمونه از بروز این لقب در سیره امام رضا(ع) بگویید.

امام رضا(ع) در محافل مأمون، به‌خوبی آگاهی و علم خود را به همگان نمایان می‌کرد. مأمون جلسات مناظره‌ای با حضور عالمان و بزرگان برگزار می‌کرد تا شاید بتواند امام(ع) را در برخی مسائل مجاب کند اما آن حضرت با تسلطی مثال‌زدنی به بحث‌های علمی با عالمان ادیان مختلف می‌پرداخت و به هر یک به زبان خودش پاسخ می‌داد. این رویکرد، همگان را از عمق اندیشه و تسلط علمی امام(ع) متعجب می‌کرد.

علم امام رضا(ع) تمامی موضوعاتی را که بشر در زندگی دنیوی و سعادت خود نیاز دارد، دربرمی‌گیرد؛ از علم طب و تفسیر قرآن گرفته تا سیاست و تدبیر امور کشورداری و... او همچون البحر العجّاج، دریایی عمیق و وسیع از دانش دینی و انسانی بود که با توجه به زمان و شرایط، پاسخگوی نیازهای مردم بود. این دریای مواج معارف رضوی، منبعی غنی و متنوع از علم بود و عظمت و قابلیت‌های علمی ایشان را به نمایش می‌گذاشت. حتی دشمنان امام(ع) نیز به این علم و درایت او اعتراف و به قابلیت‌هایش اذعان می‌کردند. به‌عنوان نمونه، علی بن محمد بن جهم، محدث اهل سنت؛ در مناظره‌ای با امام(ع) شبهاتی درباره عصمت انبیا(ع) مطرح کرد. امام(ع) با پاسخ‌های شفاف و کامل خود، او را متوجه اشتباهاتش کرد، به‌طوری‌که او به گریه افتاد و گفت: «ای فرزند رسول خدا، من توبه می‌کنم و از این پس درباره پیامبران خدا جز آنچه شما فرمودید، نخواهم گفت». این واقعیت، بار دیگر بر علم الهی و عظمت امام رضا(ع) در مناظرات تأکید می‌کند.

از این لقب ارزشمند امام رضا(ع) چه درسی‌هایی می‌توانیم بیاموزیم؟

تلاش برای زنده نگه‌داشتن آموزه‌های امام رضا(ع) و گسترش علم و دانش ایشان در جامعه، اقدامی ارزشمند و ضروری است. به همین منظور باید به مطالعه آثار و منابع مرتبط با علم و دانش امام رضا(ع) پرداخته و با ابعاد مختلف دانش ایشان آشنا شویم و جهاد تبیین انجام دهیم. یعنی هر آنچه از مکتب اهل بیت(ع) آموخته‌ایم به دیگران بیاموزیم. همچنان که در روایتی از امام رضا(ع) داریم که حضرت(ع) فرمود: «خداوند رحمت کند آن بنده‌ای که امر ما را زنده کند. عرض شد چگونه امر شما را زنده کند؟ امام(ع) فرمود: علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد که اگر مردم زیبایی‌های گفتار ما را می‌دانستند از ما پیروی می‌کردند».

امام رضا(ع) به عنوان نماد علم و فضیلت، دارای گنجینه‌ای از معارف دینی و اخلاقی است که می‌تواند راهنمای زندگی ما باشد. با الهام از علم و دانش البحر العجّاج، به تقویت روحیه پژوهشگری در جامعه پرداخته و نیازهای علمی جامعه را پاسخ دهیم. این اقدامات می‌تواند به ما و جامعه کمک می‌کند از غنای علمی و معنوی این لقب بهره‌مند شویم.

برگزاری محافل علمی و مذهبی، بحث و گفت‌وگو درباره آموزه‌های ایشان و ترویج این آموزه‌ها در زندگی روزمره، می‌تواند به تقویت روحیه پژوهشگری و شناخت عمیق‌تری از مسائل دینی و فلسفی کمک کند. همچنین، آموزش علم امام رضا(ع) به دیگران، به ویژه جوانان می‌تواند سبب رشد فکری و معنوی در جامعه شود. این میراث علمی و معنوی نه تنها محدود به زمان حیات ایشان نیست، بلکه همواره در دسترس ماست و باید از آن بهره‌برداری کنیم. به امید اینکه همه ما بتوانیم از دریای علم و معرفت امام رضا(ع) بهره‌مند شویم و نور هدایت ایشان را در زندگی خود احساس کنیم.