آشنایی بیشتر با رشته های دانشگاه علوم اسلامی رضوی: «رشته حقوق»

این رشته از بدو تأسیس یکی از رشته‌های پرطرفدار در دانشگاه علوم اسلامی رضوی نیز هست؛ البته اولویت اکثر صاحبان رتبه‌های اول کنکور سراسری در رشته علوم انسانی نیز به همین رشته ختم می‌شود. هم‌اکنون رشته‌ی حقوق در سه مقطع و در هفت رشته گرایش از 26 رشته فعال در دانشگاه علوم اسلامی رضوی دانشجو دارد.

تنوع شغلی و جایگاه مناسب این رشته در بازار کار اصلی‌ترین انگیزه داوطلبان ورود به دانشگاه در رشته علوم انسانی برای انتخاب این رشته است.

روی صحبت ما در این مصاحبه با دکتر محمدعلی سعیدی استادیار گروه حقوق دانشگاه است؛ که سمت‌های مختلفی چون عضو هیئت جذب هیئت علمی دانشگاه، مدیر گروه حقوق، مشاور شهردار مشهد و وکیل پایه یک دادگستری و در بخش علمی نیز تحصیل در سطوح عالی حوزه و دانشگاه و نگارش چندین مقاله علمی در نشریات معتبر از جمله رزومه وی می‌باشد. به گفته وی وکالت و قضاوت در نظام حقوقی ایران نیازمند دو ابزار حقوق عرفی و فهم مبانی آن در قلمرو حقوق اسلامی است که طبیعتاً کسی که فقه خوانده می‌تواند قضاوت بهتری داشته باشد و به گفته او دلیل موفقیت دانش‌آموختگان دانشگاه علوم اسلامی رضوی در محاکم حقوقی و قضایی همین عامل است؛ هرچند هدف اصلی دانشگاه علوم اسلامی رضوی تربیت وکیل یا قاضی نیست. باهم با مصاحبه خواندنی این استاد حقوق همراه می‌شویم.

+ با توجه به اینکه یکی از رشته‌های پر طرفدار دانشگاهی، رشته حقوق است، هدف از ایجاد این رشته در دانشگاه علوم اسلامی رضوی چیست؟

- هدف از ایجاد رشته حقوق در این دانشگاه، به وجود آوردن تخصص برای دانشجویان و طلاب است، هم نسبت به حقوق اسلامی هم نسبت به حقوق عرفی.

حقوق عرفی، حقوقی است که در سایر دانشگاه‌ها مطالعه و تدریس می‌شود. اما دانشگاه علوم اسلامی رضوی تنها به دنبال تدریس حقوق عرفی نیست، بلکه آن را به عنوان مقدمه‌ای برای تخصص در حقوق و فقه اسلامی دنبال می‌کند. به عبارت دیگر تربیت فقیه و حقوقدان اسلامی هدف دانشگاه علوم اسلامی رضوی است.

+ چه فرقی بین حقوقدان اسلامی با حقوقدان عرفی است؟

- در دانشکده‌های حقوق، طبعا به دلیل تلفیقی که بین حقوق عرفی و حقوق اسلامی وجود دارد، آگاهی‌هایی از حقوق اسلامی پیدا می‌کنند، اما این آگاهی‌ها روبنایی و سطحی است نه زیربنایی. در دانشگاه علوم اسلامی رضوی با توجه به اینکه مطالعه فقه و سایر علوم اسلامی در حد بالا و زیربنایی است، سعی بر این است که آگاهی دانشجویان یک معرفت زیربنایی شود. در دیگر دانشگاه‌ها هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی، سطحی برخورد می‌شود.

+ آقای دکتر با توجه به این که شما خودتان وکیل هستید، این عمیق شدن چه تاثیری در کار حقوقدان دارد؟ از این جهت که تدریس علوم اسلامی موجب افزایش تعداد واحدها نیز می‌شود.

- برای مقدمه باید بگویم که هدف اولیه از تاسیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی تربیت وکیل نبوده است. اما این که چه تأثیری در وکالت، تدریس دانشگاه یا تدریس حوزه دارد، به عنوان کسی که همه این‌ها را تجربه کرده‌ام باید بگویم در همه این‌ها موثر است.

کسی که بخواهد در نظام حقوقی ایران، وکالت یا قضاوت کند نیاز به دو ابزار دارد. یکی همان حقوق عرفی و رایج است و دیگری فهم مبانی آن در قلمرو حقوق اسلامی. طبعا کسی که فقه خوانده باشد، قضاوت بهتری خواهد داشت.

+ با توجه به تجربه شما، فرق قاضی که طلبه بوده است با قاضی که حقوق عرفی را خوانده است در چیست؟

- اگر قاضی هم دروس حوزوی و هم دروس حقوقی متعارف را خوب خوانده باشد مسلما با کسی که تنها یکی از این دو را آموخته متفاوت است. دانشگاه علوم اسلامی رضوی نیز هر دو را به خوبی آموزش می‌دهد و از جهت دیگر با توجه به اینکه اصل در دانشگاه علوم اسلامی رضوی حقوق اسلامی است و سیستم حقوقی ایران نیز بر پایه حقوق اسلامی بنا شده است، چنین قضاوتی، موفق خواهد بود.

از جهت دیگر اگر کسی بخواهد استاد فقه در حوزه شود، اگر حقوق عرفی را هم خوب خوانده باشد، در بخش‌های مربوط به معاملات، جزائیات و قضا و شهادت، حتما عالمانه‌تر تدریس و بررسی خواهد کرد؛ و این دقیقا همان مطلبی است که مرحوم امام(ره) نیز در پی آن بود. یعنی حوزه علاوه بر بحث‌های جواهری، بنابر مقتضیات زمان هم پویایی وجود داشته باشد.

+ در دانشگاه علوم اسلامی رضوی رشته حقوق تا چه مقطعی دانشجو می‌پذیرد؟

- در این دانشگاه، در تمامی مقاطع دانشگاهی یعنی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌های مربوط به حقوق داریم. همچنین در سه رشته حقوق بین‌الملل، حقوق جزا و جرم‌شناسی و حقوق خصوصی در مقاطع ارشد و دکتری پذیرش داریم.

+ با توجه به هدف اصلی دانشگاه، یعنی تربیت نیرو برای حوزه علمیه، نظر شما به عنوان مدیر گروه رشته حقوق، چه تناسبی بین این رشته - که یک رشته دانشگاهی است- و حوزه علمیه است؟

- به نظر من تناسب و ارتباط در این بین، همه جانبه است. یعنی نیازی نیست به دنبال تناسب بگردیم، بلکه کاملا روشن است. به گونه‌ای که می‌توانیم اسم دیگر فقه اسلامی را بگذاریم حقوق اسلامی. لذا موضوعاتی که در حقوق مطرح می‌شود، از حیث ماهیت در همان رسته و گروه فقه قرار می‌گیرد. پس اگر کسی حقوق عرفی را مطالعه کند، مسلما در استنباط‌های او موثر خواهد بود.

به عبارت دیگر حداقل فایده‌اش این است که موضوعاتی در حقوق مطرح می‌شود که جدید است، پس از جهت فقهی هم می‌تواند مورد مطالعه قرار بگیرد. فایده دیگر این است که می‌تواند از حیث تطبیقی به یک فقیه کمک بکند، نظرات مشابه را در حقوق کشف کند. در واقع می‌تواند از فکر دیگران یاری بگیرد. بر اساس تجربه‌ام می‌گویم چنین افرادی می‌توانند در محیط حوزوی بسیار موفق باشند.

+ از نظر منطقی رابطه حقوق و فقه چه رابطه‌ای است؟

- بسیاری از موضوعاتی که در فقه مطرح است، در حقوق نیست، مثل مسایل مربوط به عبادات؛ به همین خاطر می‌توانیم بگوییم فقه از این جهت عام‌تر است. از جهت دیگر ما موضوعات متعددی را می‌بینیم که در حقوق مطرح می‌شود که در فقه، موضوع مطالعه قرار نگرفته است. بهتر است برخی را فقه، وارد شود و بررسی کند و بعضی ظاهرا خارج از موضوع فقه است.

مطلب دیگر این‌که معنا ندارد عبادات وارد حقوق شود! زیرا مربوط است به رابطه بین شخص و پروردگار. البته امروزه بعضی از مسائل در حقوق مطرح می‌شود که در فقه تا به حال طرح نشده است؛ اما قابلیت ورود به فقه را داراست؛ مثلاً مسائل مربوط به پیوند اعضا یا تجارت بین‌المللی که واقعا جای خالی این مسائل در فقه احساس می‌شود.

+ دانشجویان حقوق در این دانشگاه چه دروسی را می‌گذرانند؟

- اولا، دروس حوزوی کاملا در این‌جا خوانده و تدریس می‌شود که این مزیتی مهم برای دانشگاه علوم اسلامی رضوی است. در کنار آن هم دروس مربوط به حقوق -هم حقوق جزا هم حقوق خصوصی هم حقوق بین‌الملل-  مطالعه می‌شوند. یعنی به لحاظ محتوا چیزی کمتر از دانشگاه‌های دیگر نداریم. منتها برای اینکه سقف واحدهای دانشگاه از حد مجاز بالاتر نرود، چند واحد حذف شده‌اند؛ اما دانشجویان ما پس از خواندن دروس مقدماتی خودشان توانایی پیگیری واحدهای محذوف را پیدا می‌کنند. مثل درس حقوق مدنی 8، یا درس حقوق مدنی 7؛ تردیدی نداریم دانشجوی دانشگاه علوم اسلامی رضوی که درس حقوق مدنی 1 تا 6 را به خوبی مطالعه کرده و مبانی فقهی‌اش را هم خوانده، درس حقوق مدنی 8 را هم که مربوط به مسائل ارث و وصیت است را خواهد فهمید؛ بلکه بهتر از دانشگاه‌های دیگر؛ چرا که این مباحث را شکل عمیق‌تر در فقه می‌خواند. درس مدنی 7 که مربوط به عقود معیـّن فقهی است نیز به همین ترتیب است. نمونه دیگر ما درس حقوق تجارت 3 و 4 است که ما این دو درس را تحت عنوان حقوق تجارت 2 تدریس می‌کنیم.

ضمن اینکه یک امکان دیگری در دانشگاه برای دانشجویان علوم اسلامی رضوی هست و آن اینکه اگر تعداد متقاضیان این دروس به حد نصاب برسد، این واحدها به صورت فوق برنامه برای ایشان برگزار خواهد شد.

+ با توجه به اینکه تعداد زیادی از متقاضیان ورود به دانشگاه علوم اسلامی رضوی دیپلمه هستند، به صورت خلاصه مفاهیمی مثل حقوق جزا، حقوق خصوصی، آیین دادرسی، حقوق اداری و دیگر مفاهیم را توضیح دهید.

- اینکه دروسی مثل حقوق جزا، حقوق خصوصی در مورد چه مسائلی بحث می‌کنند، در کتاب‌های مقدمه علم حقوق آمده است. اما ابتدا باید گفت خیلی از رشته‌های حقوقی که امروزه تخصصی شده‌اند -و زیاد هم هستند- را در ایران نداریم. اما در تعریفی اجمالی باید گفت حقوق، از حق و تکلیفی که افراد در سطح جامعه در روابط احتماعی – نه شخصی و عبادی- نسبت به خودشان و اجتماع دارند، صحبت می‌کند.

به عنوان مثال حقوق در رابطه با معاملات بحث می‌کند، از ازدواج و اجاره و رهن و دیگر عقود. حقوق این‌که روابط حقوقی چه چیزی هستند و چه تکالیفی ایجاد می‌کنند را بررسی می‌کند. این‌ها مربوط به حقوق خصوصی افراد هست.

مسائل مربوط به شرکت‌ها، نحوه اداره‌شان، سهم افراد و دیگر مسائل از این دست، مربوط به حقوق تجارت است.

مسائل مربوط به جرایم اشخاص در سطح جامعه، مربوط به رشته حقوق جزاست. قواعد کلی آن در جزای عمومی و جرایم مربوط به هر جرم در جزای اختصاصی بررسی می‌شود. مثلا فردی وقتی مرتکب برخی جرایم می‌شود که قانونگذار برای آن جرایم مجازات در نظر گرفته است. جزای عمومی، قواعد عامی است که در ارتباط با چیستی جرم، انواع و اقسام جرم بحث می‌کند. اما در جزای اختصای وارد تک‌تک جرایم می‌شود. جای اختصاصی به سه دسته تقسیم می‌شود. یکی جرم علیه افراد است (مثل جراحت)، دیگری جرم علیه اموال (مثل سرقت)، و آخرین جرم علیه امنیت (مثل جعل اسناد و جاسوسی).

بعضی از مسائل حقوقی هم مربوط می‌شوند به ارکان سیاسی جامعه؛ به عبارت دیگر ما در کشورمان قوه مجریه داریم، قوه مقننه داریم، مجمع تشخیص مصلحت داریم؛ این‌ها در معنای عام کلمه، قوای سیاسی مملکت ما هستند. اینکه این ارکان چه مسئولیت‌های دارند، چه اختیاراتی دارند، مردم چه نظارتی بر آنان دارند  را در رشته دیگری به اسم حقوق اساسی مورد مطالعه قرار می‌دهیم.

رشته دیگری وجود دارد تحت عنوان حقوق اداری. در این رشته روابط و تکالیف اشخاص با قوای اداری مملکت مطالعه می‌شود. اینکه تصمیمات اداری چیست، موسسات عمومی چیست، یا به صورت کلی اداره چیست!

اما به طور کلی تمامی زیر مجموعه‌های حقوقی، با اینکه تقسیم‌بندی شده‌اند درهم­تنیده و غیر قابل انفکاک هستند. در نتیجه کسی که می‌خواهد در رشته حقوق، تحصیلات تکمیلی را ادامه بدهد، نمی‌تواند بدون اطلاع از رشته حقوق خصوصی، حقوق اساسی را بخواند.

برای تقریب به ذهن می‌شود گفت پزشکان ابتدا پزشکی عمومی را می‌خوانند و سپس وارد تخصص‌ها می­شوند. مسلما متخصص قلبی که می‌خواهد جراحی کند، باید اطلاعات خوبی از مغر، ریه و کبد داشته باشد. در حقوق هم همین‌گونه است. کسی که کارشناسی را خوب نخوانده باشد – حتی اگر چندین دکتری هم داشته باشد- نقص خواهد داشت.

+ به نظر شما جایگاه رشته در جامعه حوزه و دانشگاه چگونه است؟

- همه می‌دانند که رشته حقوق نسبت به دیگر رشته‌ها در چه جایگاهی قرار دارد. به این شکل که حقوق موقعیت ممتازی، نه تنها بین رشته­های علوم انسانی بلکه حتی در بین رشته­ها و گرایش­های موجود در سطح جامعه علمی کشور دارد. در حوزه نیز -همان‌طور که قبلا اشاره شد- کسی که حقوق عرفی خوانده باشد می‌تواند با ذهن بازتری به مسائل حقوقی حوزوی بیاندیشد.

+ به غیر از تدریس این رشته چه کاربردهای دیگری در جامعه دارد؟

- دانشجویان فارغ التحصیل ما می‌توانند استاد حقوق، وکیل، مشاور حقوقی ادارات و شرکت‌ها، قاضی و دفتردار اسناد رسمی یا ازدواج و طلاق بشوند. و البته اموری از این قبیل...

+ دانشجویان این رشته چه توانایی خاصی دارند که در سایر دانشگاه‌های کشور موجود نیست؟

- جای شکی نیست که دانشجویان دانشگاه علوم اسلامی رضوی، به علت این که مسائل فقهی، اصولی، منطقی و ادبیاتی را خیلی عمیق‌تر مطالعه می‌کنند، موقعیتی ممتاز در بین دیگر دانشجویان کشور خواهند داشت. به جرأت می‌توان گفت اساتید بزرگ رشته‌های حقوق در ایران کسانی‌ هستند که «فقه» را عمیق مطالعه کرده­اند. مثل مرحوم دکتر شهیدی، استاد بزرگ حقوق مدنی ایران؛ ایشان کسی بود که در فقه مجتهد بود؛ یا دکتر لنگرودی.

لذا اگر کسی وارد دانشگاه علوم اسلامی رضوی بشود و خوب بخواند، مسلما مؤثر و ممتاز خواهد بود.

+ پیش از این در بحث گسترش رشته‌ای گفته شد که ما سه زیرشاخه از رشته حقوق داریم. آیا توسعه بیشتری در رشته حقوق در اینجا داریم؟ چه کارشناسی، چه ارشد چه دکتری.

- دانشگاه علوم اسلامی رضوی هیچ محدودیتی در ارتباط با توسعه رشته‌ها ندارد؛ یعنی بر اساس نیازهای جامعه، حسب بررسی‌هایی که در دانشگاه انجام می‌شود و نتایجی که به دست می‌آوریم، هر رشته‌ای که احساس نیاز شود، افزوده می‌شود.

همین رشته‌هایی هم که داریم، رشته‌های ممتاز حقوقی است. مثل حقوق خصوصی، بین‌الملل و جزا. اگر مقدمات و شرایط فراهم باشد منعی برای تشکیل رشته حقوق عمومی نداریم. البته ما به دنبال آن نیستیم که بدون تعمق و بسترسازی – از آن جهت که نظر ریاست محترم دانشگاه هم همین است- دست به گسترش رشته‌ای بزنیم.